انیمیشن روح (Soul)؛ همان مضمون همیشگی در یک کارتون محافظه کار - وبلاگ کارسیس

به گزارش وبلاگ کارسیس، پیکسار همیشه در آثار خود یک جهان بینی خاص داشته است. در روح، آخرین محصول این استودیو خوش نام هم می توان ردپای باورها و تفکرات آن ها را پیدا کرد. یکی از ویژگی های روح این است که بین مخاطبان ایرانی به محبوبیتی عجیب رسیده و کلی نقد و تفسیر مختلف از آن بیرون کشیده شده است. چنان که گویی پیکسار اولین بار است که به سراغ چنین دستمایه ای می رود. مسلما همه گیری کرونا در افزایش اقبال مردم به این انیمیشن نقش زیادی داشته است. به هرحال، مردم بیشتر از قبل در خانه می مانند و بیشتر از قبل اوقات خود را با تماشای فیلم و سریال سپری می کنند. اما جدا از این ها، کلا به نظر می آید پیکسار در روح در نمایش همیشگی باورهای خود هم به یک پختگی ظریف رسیده است. پختگی که اگرچه انقلابی نیست، اما امیدوار کننده است و ما را نسبت به آثار بعدی آن ها امیدوار می کند.

روح یک شروع غافلگیر کننده دارد. جو گاردنر، آموزگار موسیقی یک دبیرستان در حالی که بالاخره فرصتی برای اجرای زنده در یک گروه موسیقی جاز نصیبش شده، در اثر یک اتفاق از جهان می رود و به جهان دیگر می رود. فیلم تا نیمه داستان بازی غریبی را شروع می کند. در ابتدا به نظر می رسد با تفکراتی هستی گرایانه و باورهای عظیمانی همچون آلبر کامو و ژان-پل سارتر طرف هستیم. این که درست است که زندگی اساسا پوچ و بی ارزش است، ولی بالاخره فرصتی است که نصیب ما شده و باید از آن بهره ببریم. جو وقتی به جهان دیگر می رود متوجه می شود که فرصتش در زندگی به انتها رسیده، بدون این که به هیچ یک از رویاهایش برسد. تا انتها عمر یک معلم موسیقی ساده باقی ماند، رابطه اش با مادرش پرایراد پیش رفت، و دست آخر هم از جهان رفت، بدون این که استفاده چندانی از زندگی خود کرده باشد.

در حالی که من داشتم به این فکر می کردم که اصلا آیا به کارگیری چنین درون مایه پوچ، تلخ و سنگینی مناسب پیاده سازی در یک انیمیشن سینمایی هست که عمده مخاطبانش را بچه ها و نوجوانان تشکیل می دهند، فیلم متاسفانه تقریبا در همان نواحی راستا خود را تغییر داد و به سراغ همان پیام قشنگ و شیرینی رفت که در بقیه آثار پیکسار هم دیده ایم: این که زندگی یک موهبت است که در اختیار ما قرار گرفته و باید قدردانش باشیم. و این پیام چیز چندان تازه ای نیست. تقریبا در همه آثار پیکسار، از داستان اسباب بازی گرفته تا در جستجوی نمو و ماشین ها و بالا، در انتها به این نتیجه می رسیم که زندگی یک فرصت عالی است که در اختیار داریم و باید با سپری کردن یک زندگی خوب، از آن لذت ببریم. جو گاردنر روح هم در اواخر فیلم متوجه می شود که موسیقی و جاز و اجرای زنده و تمام این ها همه حاشیه هستند، نکته اصلی همان دم را غنیمت شمردن است. همین دوستی ها، لذت بردن از یک غروب سرد، خوردن یک پیتزای خوشمزه یا هم کلام شدن با آرایشگر دوست داشتنی همیشگی است که به زندگی ما معنا می دهند.

هستی گرایی هم تقریبا چنین چیزی می گوید، با یک تفاوت ظریف. هستی گرایان نمی توانند پوچی و بی معنا بودن زندگی را نادیده بگیرند. در اصل تلاش آن ها برای لذت بردن از زندگی معمولا با شکست روبرو می شود. آن نگاه تلخ عمیق همیشه با آن ها می ماند و راه فراری از آن نیست. اما چیزی که پیکسار به دنبال مطرح کردن آن است، همین دم را غنیمت شمردن است. تلاش برای رسیدن به این باور عمیق که هدف اصلی زندگی اساسا لذت بردن و خوش گذراندن است، و زندگی یک شانس عظیم است، بدون توجه به این که از کجا آمده ایم و به کجا می رویم. همان تفکر خیامی نقد را چسبیدن و نسیه را رها کردن. البته از حق نگذریم فیلم یکی، دوباری به تفکر هستی گرایانه نزدیک می شود. مثل جایی که در آن، جو بالاخره پیروز می شود در یک گروه جاز به صورت زنده نوازندگی کند. او از باشگاه بیرون می آید، نگاهی به اطراف می کند و با خود می گوید خب که چی؟! آیا زندگی همه اش همین است؟! اصلا اگر من یک نوازنده نشوم چه اتفاقی می افتد؟ اما همان طور که پیشتر هم اشاره شد، پیکسار زیاد روی این تفکر نمی ماند و به سراغ مضمون همیشگی خودش می رود.

شاید واقعا پیکسار محافظه کارانه عمل کرده است. شاید واقعا به دنبال ارائه چنین تفکر تلخی است، اما دست وپایش تا حدودی بسته است. به هر حال انیمیشن، رسانه ای که پیکسار در آن فعالیت می کند طیف مخاطبان گسترده ای دارد و نمی توان آزادانه درباره همه چیز صحبت کرد. اصلا چه دلیلی دارد ذهن یک بچه ده ، دوازده ساله را با چنین تفکراتی مشغول کنیم.

روح به شکلی زیرکانه تلاش می کند خود را از هرگونه تفکر مذهبی و فلسفی دور کند. پیکسار و پیت داکتر (کارگردان) قبلا در پشت و رو یا همان درون بیرون، فیلم محصول سال 2015 خود به یک پیروزیت عظیم رسیدند. ایده های آن ها درباره کارکرد احساسات و نحوه نمایش آن ها به حدی قوی بود که همین الان هم خیلی از روانشناسان کودک برای ارائه نظریه های علمی رشته خود از این انیمیشن استفاده می کنند. اغراق نیست اگر بگوییم پیکسار الان خودش یک جریان فکری واحد و تازه شده است، که تلاش می کند باورهای فکری خودش را با روش های خودش ارائه بدهد. در روح هم تقریبا چنین اتفاقی رخ می دهد.

پیکسار در روح تلاش می کند مقوله هایی چون زندگی و مرگ و جهان دیگر را از دریچه فکری خودش عرضه کند. به همین دلیل خبری از باورهای مرسوم همچون وجود خالق یا بهشت و جهنم، و یا حتی نظریه های علمی مستند (مثل عدم وجود چنین جهانی) نیست. ولی هرچه پیکسار در پشت ورو در این زمینه پیروز عمل کرد، در روح متاسفانه با شکست روبرو می شود. حوزه هایی چون جهان دیگر و مرگ و جهانی پیش از تولد که در روح مطرح می شوند هیچ فرقی با دیگر باورهایی ندارند که قرن هاست انسان ها برای هم بیان می کنند. این که مرگ حرکتی است به سمت یک روشنایی سفید رنگ ناپیدا و مبهم، این که ارواح پیش از حضور در کالبد انسان در یک جای بهشت گونه زیبا با خوشی زندگی می کنند و منتظر فرصتی برای ورود به هستی هستند، چندان بکر و نبوغ آمیز نیست. نمونه های مشابه آن را در آثار ادبی و سینمایی زیادی می توان مشاهده کرد.

• انیمیشن گرگینه ها (Wolfwalkers)؛ گرگ های ایرلندی رقیب ارواح پیکسار می شوند

شاید ما دیگر توقع مان را از پیکسار خیلی بالا برده ایم و توقع داریم همه دغدغه های بشر را حل نماید! ولی حتی چنین انتظار بالایی را هم خود پیکسار ایجاد کرده است. اما با تمام این تفاسیر، روح یک اثر دوست داشتنی و پرقدرت است که هم مضمون زیبایی دارد و هم خیلی خوب آن را به مخاطب منتقل می کند. حتی همین دم را غنیمت شمردن هم تلنگر مهمی است که ما انسان ها بارها فراموش می کنیم. روح فرصت خوبی است که دوباره به این اصل مهم در زندگی خود پی ببریم. در این سال پرحاشیه که فیلم های سینمایی خوب هم کم دارد، روح گنجینه باارزشی است که باید حتما دید و از آن لذت برد.