رصدخانه مراغه اثری ماندگار در تاریخ ایران زمین است - وبلاگ کارسیس

به گزارش وبلاگ کارسیس، میراث آریا/ براساس آخرین خبرها و گزارش های بدست آمده، رصدخانه مراغه اثری ماندگار در تاریخ ایران زمین است.

وقتی که شورای مشورتی قوریلتای مغولان در سال 602 ه. ق/ 1206 م. تموچین را چنگیز خان نامید و او را به تسخیر دنیا فرمان داد، او با نبوغ ذاتی خود انرژی های قبایل مختلف علیه هم را باهم متحد و در یک جهت غنی سازی و قدرتی را فراهم آورد که هیچ نیرو و توانی را تاب مقاومت و برابری در مقابل آن نبوده است. از آثار زیان بار این پدیده، یکه تازی مغول ها بود که تا نیم قرن بی وقفه توفیق و تداوم داشت و ترس و اضطراب توأم با یأس و ناامیدی همه جا را فراگرفته بود.

براساس مقاله رصدخانه مراغه اثری ماندگار در تاریخ ایران زمین است باید بدانید که در چنین اوضاع و شرایطی ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسی که بعدها معلم ثالث نامیده شد، برای عبور از طوفان ویرانگر مغول ابتدا به قلاع اسماعیلیه پناه و طی 25 سال حضور در قهستان و الموت، با کوشش و تدوین اخلاق ناصری و رسالات مختلف، رسالت علمی خود را ایفا نمود.

او در سال 654 ه. ق/ 1256 م. در جریان محاصره قلعه الموت، با درک درستی از زمان، خود را به هلاکوخان تسلیم و مأموریت تازهی را آغاز نمود. این مأموریت استحاله فرهنگ ویرانگری مغولان در ایران بوده که با استفاده از فرصت احتیاج مغولان به رصدخانه فراهم آمده بود و یکی از نتایج ارزشمند آن رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران و ظهور شیوه معماری آذری بود که با ساخت رصدخانه مراغه آغاز می گردد.

ساخت رصدخانه مراغه فرصت خواجه نصیر برای نفوذ به مغول ها

براساس مقاله رصدخانه مراغه اثری ماندگار در تاریخ ایران زمین است باید بدانید که شناخت واقع بینانه خواجه نصیر از اوضاع تلخ زمان و احتیاج مغول ها به دانش او را به پذیرش و نفوذ در کانون خطر رهنمون ساخت. او می دانست که مغول ها برای پیش گویی، ساختن رصدخانه را احتیاج ضروری خود می دانند و احتیاج آنها از سه منظر زیر قابل درک بود. بنابراین خواجه نصیر تعامل خردمندانه و تدابیر هوشمند را بجای مقابله و شکست را برای کنترل مغول ها و بازگرداندن عمران و آبادانی به دنیا اسلام در دستور کار خود قرار داد.

جایگاه آسمان در اعتقادات مغول ها

مغولان خدای بزرگ را تنگری می نامیدند، که به معنی آسمان هم بود. در میان ایرانیان هم، کلمه اهورا معنی آسمان آبی داشته است. به عبارت دیگر آسمان (تنگری) آبی (کوک) جاویدان (مونگک) خدای مغولان بود. مغول ها معتقد بودند که خدای یکتا فرمانروائی روی زمین را به آنها اعطا نموده بود و خان ها رسالت داشتند که اراده خالق را به فعل مبدل نمایند و به همین مناسبت روی نشان ها و اسناد خود این کلمات را می نوشتند منگو تنگری کوچوندور یعنی به خواسته خداوند جاوید و این جمله نیز که یک خدا در آسمان آبس و یک فرمانروا در زمین برپایه همین عقیده راسخ بوده است.

چنگیز خان همیشه مأموریت خود را آسمانی خوانده و می گفت: آسمان به من فرمان داد که بر همه ملل فرمانروایی کنم. مغولان در تمام ادوار صرف نظر از اعتقاد مذهبی خود در اتخاذ تصمیم تحت تأثیر وضع ستارگان قرار می گرفتند زمان جلوس فرمانروای تازه بر تخت خانی، تشکیل قوریلتای یا آغاز لشکرکشی با توجه به این وضع مشخص میشد. ایلخانان حتی معتقد بودند که ستارگان مدت سلطنت آنان را حکایت می نماید.

جایگاه منجمین و شمن ها در اعتقادات مغول ها

منجمین و شمن ها در پیشگاه مغولان از موقعیت برجسته ای برخوردار بودند، آنها زمان را محاسبه می کردند و در تصمیم گیری های بزرگ خان ها نقش مؤثری داشتند.

مقصود شمنیزم، تصرف در قوای روحی و غیبی دنیا است و به واسطه آن یک شمن می تواند از طریق دمیدن و تکرار بعضی کلمات یا انجام بعضی اعمال، قوای فوق العاده بزرگ دنیا را به نفع خود قبضه کند. ازاین رو فرمانروایان مغول، همیشه از نیروی آنها به نفع خود استفاده می کردند. شمن ها اجازه داشتند، در نزدیکی چادر قاآن عبادتگاهی برپا نمایند. آنها مشخص می کردند که اردو در چه محلی برپا گردد.

منجمین نیز همین نقش را با استدلال های علمی و ستاره شناسی برای مغول ها ایفا می کردند. اصولاً علم نجوم از آنجا پیدا شد که می خواسته اند زمان را از روی حرکت اجرام سماوی مقدار بگیرند، البته استفاده از حوادث آسمانی، برای این نوع منظورهای عاقلانه، حالت استثنایی داشته و فن تنجیم (علم احکام نجوم) بر نجوم مقدم بوده و حتی پس از آن هم برجای مانده است، مردم ساده دل پیش از آنکه به دانستن وقت صحیح علاقمند باشند، به آن علاقه دارند که از آینده خبر یابند، به این ترتیب است که هزاران خرافه از تأثیر نجوم بر اخلاق بشری و سرنوشت او پیداشده و عده زیادی از آنها هم اکنون باقی است.

خواجه نصیر به درستی دریافته بود که مغول ها باوجود روحیه تهاجمی و ویرانگر به عنصر شایسته سالاری اعتقاد کامل داشتند و دانشمندان و علما را در راستای توسعه اهداف خود محترم می شمردند.

آرمان مغول ها برای تأسیس رصدخانه

فکر ساخت رصدخانه اول بار در فکر منگوقاآن فرزند تولی و نوه چنگیز خان خطور می نماید، او پس از مرگ گیوک در قراقروم بر مسند سلطنت نشسته و ابراز علاقه می نماید تا به منظور پیشگویی اوضاع و احوال ملک و سلطنت، رصدخانه ای ساخته گردد. ازاین رو جمال الدین محمد ابن طاهر بن محمد زیدی البخاری را به دارالسلطنه خوانده و ساخت رصدخانه را با او در میان می گذارد، دانشمند مذکور خود را قادر به انجام این امر نمی داند و خان که سخت به ایجاد رصدخانه دلبسته بود با توجه به معروفیت فراوان خواجه نصیرالدین که آوازه معروفیت او در تمامی دنیا شرق پیچیده بود، به برادر خود هولاکو خان یرلیغ می دهد که بعد از فتح ایران و قلع قلاع اسماعیلیه سلطان الحکماء خواجه نصیرالدین بن محمد طوسی را که بطلمیوس دهر است و اقلیدس عصر، به دارالملک فرستاده تا به دستیاری او امر رصدخانه را فیصله دهد. با این حال هلاکوخان پس از فتح الموت او را به خان بالغ نفرستاد و خود به این فکر جامه عمل پوشاند.

رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران و آغاز شیوه معماری آذری با ساخت رصدخانه مراغه

هلاکوخان پس از فتح قلاع اسماعیلیه در سال 654 ه. ق/ 1256م. و انقراض خلافت عباسی در سال 656 ه. ق. / 1258م. و رهایی از دو تهدید بزرگ خود، مراغه را به عنوان مرکز انتخاب و نخستین دستور سازندگی خود را برای برپایی رصدخانه صادر می نماید. متعاقب این اقدام خواجه نصیر جسورانه و با دستمایه قرار دادن کار احداث رصدخانه توانست علاوه بر تغییر روحیه ویرانگری مغولان به عمران و سازندگی، علما، دانشمندان، صنعتگران و کتب بی شماری را از خطر نابودی رها سازد. خواجه نصیر زندگی پرماجرایی داشته و زندگی او به حماسه ای علمی می ماند. او برای به ثمر رسانیدن هدف های سیاسی فرهنگی خود در همه دستگاه های بزرگ زمان را کوبید.

ابتدا در دستگاه اسماعیلیه وارد شد. از افکار فلسفی آنان بهره گرفت، سپس در دستگاه خلافت را کوبید ولی موفقیتی حاصل نکرد و بالاخره در دولت مغول را نواخت و به برترین وجهی پذیرفته شد، در این همکاری هر دو طرف احتیاجهای بلندپروازانه خود را برآورده می ساختند. به این ترتیب فصل تازهی در روابط و رفتار مغولان حاصل شد طوریکه یک قرن پس از تشکیل حکومت در ایران با نیم قرن قبل از آن کاملاً متمایز هست، زیرا با اعلان موجودیت امپراتوری مغول، فرآیند معماری متوقف و با حمله مغول به ایران قسمت اعظم ابنیه و آثار تاریخی تخریب و معماری به دست فراموشی سپرده شد. در اثر این هجوم بسیاری از هنرمندان از میان رفتند و تا چند نسل نیز معماری شاخص و قابل توجهی در ایران پای نگرفت و مقایسه این شرایط با یک قرن بعدی و پدید آمدن شاهکارهای معماری در ایران، این دو دوره را باهم متمایز می نماید.

تاریخ ایران پارها تحولاتی چنین دلخراش را تجربه نموده و از نو شکوفا شده است. تاریخ ایران مشحون از فتوحات درخشان شاهانه و مصائب سخت بوده است. تمدن ایرانی در هر دو موقعیت روز به روز در شکفتگی و نمو بوده است. ایستادگی در برابر مصائب و از نو ساختن استقلال و حیات ملی با مصالحی تازه، در عین آنکه شکست هر امیدی را در دل ها شکسته، به عقیده بعضی از مورخان تازه از بزرگ ترین خصائص یک ملت است.

رستاخیز مجدد معماری اسلامی ایران این بار با خیزش دوباره معماران و هنرمندان ایرانی با بهره گرفتن از سنت ها و روش هایی که از روزگاران کهن، بومی آذربایجان شده بود، آغاز شده و با ساخت رصدخانه مراغه به عنوان اولین اثر ایلخانی آغاز شد. از این پس سبک تازه معماری اسلامی ایران شامل دوره نخست شیوه آذری شکل می گیرد.

بدین ترتیب وقتی که نیم قرن ویرانگری مغولان در جانب غربی امپراتوری بزرگ مغول به تشکیل حکومت ایلخانی انجامید. دوران سازندگی آغاز شد و دستور ساخت اولین اثر معماری به عنوان رصدخانه صادر، ولی تتازه حیات معماری قدری مشکل می نمود. چون عمران و سازندگی سالها دچار توقف یا رکود شده بود و فرایند معماری مشخصی برای آغاز دوباره وجود نداشت. از زمان ساختمان آخرین ابنیه بزرگ تا این زمان تقریباً دو نسل از طراحان و استادکاران بیکار مانده بودند.

مکان سنجی رصدخانه مراغه

در خصوص مکان سنجی رصدخانه مراغه به دو نکته باید توجه داشت:

اول اینکه مقر موردتوجه هولاکو مراغه بود که به خصوص محل مناسبی برای او بود. زمین آن صاف بود و از طریق رودخانه کوچکی آبیاری میشد و کوهستان خنک و خرم پشت سر داشت و در جلوی آن دشت صاف کنار دریاچه ارومیه قرار داشت که برای اسب های بیشمار اتباعش مرتع بسیار خوبی بود. بعلاوه مراغه در میان دو کانون احتمالی خطر گروه اسماعیلیه و خلافت بغداد واقع بوده و در صورت تتازه حیات امکان سرکوبی آنها راحت تر بوده است.

از طرف دیگر مراغه مرکز توجه خواجه بود چون زمینه و بستر علمی فرهنگی آن برای تحقق اهداف خواجه کاملاً مناسب بود. مراغه در آن دوره مرکز آذربایجان بوده و کانون تجمع، تدریس، تحقیق و پژوهش دانشمندان برجسته ای بوده است. بر این اساس و برابر ثبت مورخین، شهر مراغه برای اجرای رصدخانه مناسب بود. بعد از فتح بغداد در ماه شعبان سال 657 هجری از طرف هلاکوخان فرمان شد که مولانای اعظم سعید، استاد البشر، سلطان الحکاء، خواجه نصیرالدین طوسی تفقده الله بغفرانه در موضعی که مصلحت داند جهت رصد ستارگان عمارتی سازد. در شهر مراغه اختیار رصد عالی بنیاد نهاد.

ویژگی های معماری و معمار رصدخانه مراغه

از ویژگی های معماری رصدخانه مراغه به نکات زیر میتوان اشاره داشت:

الف) معماری دستوری که به فرمان هلاکوخان از طریق خواجه نصیر انجام شد. معماری دستوری اساس معماری عصر ایلخانی را تشکیل می دهد و تمام شاهکارهای معماری این دوره نظیر تخت سلیمان تکاب، ارگ علیشاه تبریز و گنبد سلطانیه زنجان از این قاعده مستثنی نبوده است.

ب) فراگیر بودن فضاهای کاربردی، طوریکه در بنیاد رصدخانه، تأسیسات مختلف جنبی در کنار هم لحاظ شده و علاوه بر ساختمان رصدخانه و محل نصب ابزار و آلات رصدی، تأسیساتی برای تدریس و اقامت دانشمندان، مسجد، کوشک هلاکوخان، کتابخانه، کارگاه ریخته گری و… احداث شده بود.

دید کلی رصدخانه مراغه

درباره معمار اصلی مجموعه رصدخانه مراغه نام فخرالدین احمد بن عثمان امین مراغی ثبت شده است. مسئولیت ساختمان مسجد و کوشک محل اقامت هلاکو بر عهده مؤیدالدین عرضی سازنده آلات و ابزار نجومی رصدخانه بوده است. ساختمان رصدخانه برابر ذکر منابع مختلف ساختمانی بزرگ و در کمال آراستگی بوده است.

مقایسه تطبیقی آثار مکشوفه از رصدخانه با معماری نوظهور و بومی آذربایجان

برابر آثار مکشوفه از حفاری های رصدخانه مراغه، در ساختمان رصدخانه از روش ها، تزیینات و مصالحی استفاده شده که قابل مقایسه با معیارهای معماری نوظهور و معماری بومی مراغه بوده است.

سبک معماری دوره ایلخانان مستقیماً از سبک آثار ساختمانی دوره سلجوقی اقتباس شده است ونمونه های معتبر معماری این دوره هنوز هم در مراغه پابرجاست.

شیوه تازه معماری پس از سالها فاصله از شیوه رازی و متناسب با شرایط و اوضاع اجتماعی تازه با بهره جویی از معماری بومی آذربایجان که پلی بین شیوه رازی و آذری محسوب می گردد بوجود آمد و دارای ویژگی های خاص خود بوده است. شیوه آذری از آذربایجان و با به قدرت رسیدن هلاکوخان آغاز شد. در این شیوه نسبت به دوره های پیشین گره چینی، گچبری، کاشی کاری و سایر آرایگان رواج بیشتری یافتند.

بعضی از ویژگی های برجسته شیوه آذری در دوره نخست به توضیح زیر بوده است:

الف- پیمون بندی و بهره گیری از عناصر یکسان

ب- بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری

پ- ساختمان های بزرگ و بلند و تکیه بر عمودیت

ت- نماسازی پس از اجرای ساختمان

ث- رواج انواع مختلف کاشی کاری در تزئینات ساختمان

همه این ویژگی ها در آثار مکشوفه از رصدخانه مراغه که در موزه مراغه و موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران موجودند قابل انطباق است. بطور کلی در تتازه حیات معماری عصر ایلخانی با توجه به آثار حاصل از سه فصل حفاری در رصدخانه مراغه، از مصالح بوم آورد منطقه استفاده شده است. سنگهای قلوه و سنگهای تراش از مصالحی بوده که در آثار معماری قبلی مراغه نیز استفاده شده و نیز آجرهایی که به دلیل فراوانی اکسید آهن در خاک رس منطقه به رنگ قرمز بوده استفاده شده است. این مصالح با مقتضیات معماری نوظهور تطبیق و در کنار تزیینات زیبای کاشی در نمای رصدخانه جلوه گر بودند.